بررسی نقش دریای خزر (بنادر گیلان) بر تعامل بین ایران با روسیه در دوره قاجار

دریای خزر بزرگ‏ترین دریاچه جهان است. این دریاچه در دوره قاجار مهم‏ترین عامل ارتباط کشورهای شرق با غرب بشمار می‏رفت. اروپاییان بویژه روس‏ها از آن برای گسترش ارتباط با ایران و دیگر کشورهای شرق بهره می‏بردند. روسیه که از دوره صفویه برای دستیابی اهداف سیاسی، نظامی و اقتصادی نفوذ بر ایران را شروع کرده بود، در دوره قاجار بر ایران مسلط شد. روس‏ها علاوه بر دریای خزر بر سواحل غربی، جنوبی و شرقی آن نیز دست یافتند. اگرچه تمام این سواحل مدنظر روس‏ها بود اما نفوذ در سواحل جنوبی اهمیت ویژه‏ای برای آنان داشت. در میان ولایات جنوبی دریای خزر، گیلان علاوه بر بنادر و لنگرگاه‏های مناسب و داشتن کالاها و محصولات کشاورزی، از سویی بخاطر نزدیکی به بنادر روسیه و از سوی دیگر بخاطر نزدیکی به تهران، جایگاه خاصی داشت. گیلان از دوره صفویه تا پایان قاجاریه شاهد گسترش مناسبات سیاسی، نظامی و روابط اقتصادی بین دو کشور بود. سلطه‏طلبی روس‏ها و ضعف دربار قاجار باعث شد تا روابط برابری بین دو کشور برقرار نباشد. هدف روس‏ها از این حضور، تسلط بر دریای خزر و ایران، رقابت با انگلستان، راه‏یابی به هندوستان، دستیابی بر منافع اقتصادی و کسب امتیازات متعدد ارضی و اقتصادی بود. براین‏اساس برای رسیدن به خواسته‏های خود از اهرم‏های سیاسی، هجوم‏های نظامی و انعقاد عهدنامه‏ها بهره می‏برد. دریای خزر و بنادر گیلان که در مسیر این نوع روابط قرار گرفته بود، اهمیت ویژه استراتژیکی یافت. روس‏ها بتدریج از طریق روابط سیاسی، هجوم‏های نظامی و قراردادهای اقتصادی بر منطقه مسلط شدند. این کشور جهت رسیدن به اهداف خود، مراکز تمدنی جدیدی را در گیلان تأسیس نمود. از مهم‏ترین این نوع اقدامات، احداث راه بود که باعث گسترش مسافرت‏ها از ایران به روسیه و غرب و بالعکس شد. اگرچه حضور و نفوذ روس‏ها در گیلان، صدمات جبران‏ناپذیری بر جای گذاشت اما این رفت‏وآمدها، اثراتی در ابعاد اجتماعی و فرهنگی نیز داشت زیرا سبب گردید این منطقه زودتر از بسیاری از نواحی دیگر ایران با دنیای جدید آشنا شود. بدین ترتیب زمینه تحولات متعددی در ابعاد مختلف فراهم گردید. به عبارت دیگر، ایجاد مراکز اجتماعی و فرهنگی باعث ارتقاء افکار اهالی منطقه شد و در تحولات اواخر دوره قاجار نقش مهمی بازی کرد. از پیامدهای مهم آن می‏توان به حضور گسترده گیلانیان در نهضت مشروطه و نهضت جنگل اشاره کرد.